گیاه کلزا از خانواده کلمها و یکی از گیاهان مهم در سراسر جهان و دومین گیاه روغنی بعد از بعد از سویا است. تولید دانه روغنی کلزا از اواخر دهه هفتاد با هدف تامین روغن نباتی کشور و بعنوان تناوب زراعت در غلات زمستان شروع شد. کلزا یکی از بهترین گیاهان روغنی است که دانه آن حاوی ۴۲ تا ۴۵ درصد روغن و کنجاله آن حاوی ۳۶ تا ۴۰ درصد پروتئین است و روغن کلزا به دلیل داشتن مقادیر کافی اسید های چرب غیر اشباع و امگا ۳ امگا ۶ امگا ۹ و پایین ترین میزان اسیدهای چرب اشباع یک روغن خوراکی بسیار با کیفیت است. علاوه بر این از کنجاله کلزا به عنوان یکی از مهمترین منابع غذایی در تغذیه دام و طیور استفاده می شود.
معرفی گیاه کلزا
کلزا دارای تیپ رشد بهاره، بهاره زمستانه و تیپ رشدی زمستانه است که این تقسیم بندی با توجه به نیاز سرمایی ارقام کلزا برای گل انگیزی انجام شده است. به طور کلی در تمام اقلیم های ایران به جز کشت انتظاری کلزا یک زراعت پاییزه است. ارقام کلزا با تیپ رشدی زمستانه دارای بیشترین نیاز سرمایی یعنی دمای کمتر از ۱۰ درجه سانتیگراد برای آغاز دوره گلدهی هستند. در اقلیم سرد ارقامی با تیپ رشد زمستانه، معتدل سرد ارقام با تیپ رشد زمستانه و بهاره زمستانه و در اقلیم گرم و مرطوب شمال و گرم و خشک جنوب ارقام با تیپ رشد بهاره کاشته می‌شوند. اگر بخواهید کلزا را بعد از اتمام دوره دوره یخبندان یعنی اواخر زمستان بکارید باید از ارقام رشد بهار استفاده کنید تا گلدهی اتفاق بیفتد.
آماده سازی زمین برای کاشت کلزا
به دلیل اینکه دانه های کلزا بسیار ریز هستند زمین برای کاشت کلزا و سبز شدن یکنواخت آن باید به خوبی آماده شود زمین مورد نظر بعد از برداشت محصول قبلی آبیاری شود بعد از رویش علف های هرز و رسیدن به رطوبت مزرعه شخم زده شود و تمام کلوخه ها و بقایای محصولات قبلی از بین بروند و زمین کاملاً یکنواخت شود. سپس قبل از کاشت و ایجاد جوی پشته باید کودهای قبل از کشت مانند کودهای فسفر و پتاسیم به طور یکنواخت در مزرعه پخش شود. برای کشت کلزا با استفاده از بذر کار های مخصوص کلزا یا بذر کارهای غلات دارای موزع کلزا و تثبیت کننده عمق کاشت انجام شود. در صورت استفاده از دستگاه بذرکار کودکار کلزا مصرف کودهای پایه همزمان با کاشت بذر انجام میشود. عمق مناسب برای یکنواختی سبز شدن در مزرعه و افزایش سرعت رشد بوته یک تا دو سانتی متر خاک است.
اقلیم های مختلف کشور برای کاشت کلزا
اقلیم های مختلف کشور برای کاشت کلزا شامل اقلیم های گرم و مرطوب، گرم و خشک ، معتدل سرد و سرد است هستند.
اقلیم گرم و مرطوب سواحل خزر
شامل استان‌های گلستان مازندران گیلان اردبیل دشت مغان هستند که حداقل دمای زمستان در آنها منفی ۷ درجه می‌باشد. در این اقلیم ها میزان بارندگی در اکثر مناطق به جز دشت مغان و شرق گلستان برای کلزا در اغلب سال ها کافی است و در این استانها کلزا در تناوب با گندم یا برنج آرایش قرار می‌گیرد. ارقام کلیدی و مناسب برای این مناطق با تیپ رشد بهاره شامل ارقام آزاد گرده افشان آرام ، صفار ، دلگان ، ظفر و RGS003 و ارقام هیبرید بهاره هستند.
اقلیم گرم و خشک
اقلیم گرم و خشک شامل استان های جنوبی و برخی از استانها مانند قم، کرمان اصفهان که دمای هوا در زمستان تا منفی ۷ درجه سانتیگراد می‌رسد در این اقلیم کشور در قالب رشد بهار شامل ارقام آزاد گرده افشان آسا، روشنا، صفار ، دلگان ، ظفر و ارقام هیبرید بهاره مناسب هستند.
اقلیم معتدل و سرد
این اقلیم شامل مناطقی از کشور هستند که حداقل دمای هوا در زمستان منفی ۱۴ درجه سانتیگراد بوده و دور یخبندان آنها کمتر از دو ماه و ارتفاع از سطح دریا در آنها پایین‌تر از ۱۲۰۰ متر است. در این اقلیم ارقامی با تیپ رشد زمستانه در کشت پاییزه شامل ارقام آزاد گرده افشان مانند اوپرا، لیکورد، اکاپی، نیما، نفیس، نیلوفر و SLM046 و ارقام هیبرید زمستانه مورد تایید هستند. در مناطقی مانند خرم آباد، دورود بخشهایی از استان قم، خراسان جنوبی، اصفهان، مرکزی، ساوه، یزد، فارس و کرمان که تعداد روزهای یخبندان کم است و طول دوره بهار کوتاه است می‌تواند ارقام بهار زمستان همانند زرفام یا ارقام بهاره دیررس مانند RGS003 استفاده کرد.
اقلیم سرد
اقلیم سرد مناطقی از کشور هستند که حداقل دمای هوا در زمستان آنها کمتر از منفی ۱۴ درجه سانتیگراد و دوره یخبندان بیشتر از دو ماه و ارتفاع از سطح دریا بالاتر از ۱۲۰۰ متر دارند. در این مناطق ارقام با رشد زمستانه در کشت پاییزه استفاده میشود. این ارقام مانند ارقام آزاد گرده افشان، احمدی ، طلایه ، اپرا ، اوکاپی نیما، نفیس ، نیلوفر و SLM046 ارقام هیبرید زمستانه مورد تایید هستند.
تاریخ کشت مناسب کلزا
در کشت پاییزه تاریخ کشت کلزا برای به دست آوردن عملکرد دانه بسیار اهمیت دارد. تاریخ کشت و تاریخ اولین آبیاری بر عملکرد دانه کلزا تاثیر بسیار زیادی دارد. زیرا گیاه کلزا باید در زمستان ذخیره کافی برای رشد و زنده ماندن در هوای سرد را داشته باشد به همین جهت کشاورزان باید تاریخ کشت را مناسب با منطقه و نوع رقم طوری برنامه‌ریزی کنند که گیاه کلزا در زمستان یک طوقه بزرگ و سیستم ریشه گسترده داشته باشد.
در مناطق سرد و معتدل سرد کشت به موقع باعث میشود کلزا قبل از شروع سرما با حالت روزت یعنی دارای ۶ تا ۸ برگ کامل ۶ تا ۸ گرم ماده خشک و طول ریشه ۲۵ سانتیمتر و قطر طوقه ۱۰ تا ۱۲ میلیون داشته باشد و وارد فاز زمستان گذران شود. اگر کلزا بعد از شروع سرما به مرحله 4-6 برگی برسد نسبت به سرما متحمل است ولی میزان تحمل آن نسبت به کلزا با 6 تا 8 برگ کمتر است. کلزا در حالت روزت دمای منفی ۱۵ تا منفی ۲۰ درجه را تحمل می‌کند.
در زمستان اغلب برگ های کلزا تغییر رنگ داده به رنگ بنفش در می آیند. کشت در زمان مناسب در مناطق گرم سبب میشود که گیاه کلزا رشد رویشی مطلوب یعنی رسیدن به تعداد برگ و طول ریشه ۳۰ سانتیمتر و قطر طوقه ۱۵ میلی متری را در زمان مناسب طی کرده و وارد مرحله زایشی شود و دوره حساس پر شدن دانه با گرمای شدید آخر فصل روبرو نشود. اگرچه در این مناطق سرمازدگی مشکلی ایجاد نمیکند ولی مهمترین علت خسارت در مناطق گرم برخورد مرحله دانه بندی گیاه با گرمای شدید ابتدای تابستان است. به همین جهت انتخاب تاریخ صحیح در مناطق مختلف بسیار مهم است. تاریخ کشت کلزا در استان های مختلف در اقلیم های مختلف متفاوت می باشد. برای مثال تاریخ کشت کلزا در آذربایجان شرقی و غربی اقلیم معتدل سرد ۲۰ شهریور تا ۱۰ مهر و اقلیم سرد ۱۰ شهریور تا 10 مهر است. زمان کشت تاریخ کشت در اردبیل در اقلیم گرم و مرطوب ۱۰ مهر تا ۱۰ آبان و در اقلیم سرد ۱۰ شهریور تا 10 مهر است.
کشت انتظاری یا زمستانه کلزا
اگر در مناطق سرد و معتدل سرد به دلایلی مانند محدودیت آب امکان کشت پاییز وجود نداشت می توان ارقام کلزا با تیپ رشد بهاره را در اواخر زمستان و بعد از رفع خطر یخبندان کاشت. عملکرد دانه کلزا در کشت انتظاری ۵۰ تا ۶۰ درصد پاییزه ارقام زمستان است. کشت بهاره در دو ماهه آخر زمستان توانایی تولید دانه تا ۳ هزار و ۲۰۰ کیلوگرم در هکتار را دارند و بیشترین فراوانی عملکرد در سطح وسیع بین ۱۸۰۰ تا ۲۰۰۰ کیلوگرم در هکتار ثبت شده است. از میان ارقام بهاره کلزا برای کشت در اواخر زمستان ارقامی مانند دلگان، هایولا 50، تراپر، آگامکس و RGS003 را نام برد.
در این کشت عملیات تهیه بستر خاک در اواخر پاییز و قبل از شروع بارندگی ها انجام میشود. زمین مورد نظر باید شخم زده شود تسطیح شده و پس از افزودن کودهای پایه فسفر و پتاس به میزان ۸۰ کیلوگرم سوپر فسفات تریپل ۵۰ کیلوگرم سولفات پتاس دیسک زده شود. در مناطق سرد در دامنه زمانی یک اسفند تا ۲۵ اسفند در مناطق معتدل سر در دامنه زمانی ۱۵ بهمن تا ۱۰ اسفند به خاک به اندازه ظرفیت مزرعه رسید میتوان اقدام به کشت کرد. مقدار بذر کلزا در هر هکتار با استفاده از دستگاه بذرکار ردیفی به صورت دو ردیف بر روی پشته به میزان ۸ تا ۱۰ کیلوگرم است.
کوددهی عمومی و تخصصی کلزا
بهترین توصیه کودی برای کلزا با توجه به آزمون خاک انجام میشود اما به صورت عمومی برای تولید سه تن در هکتار کلزا کود مورد نیاز به صورت سرک در سه نوبت در زمان سه برگی یا قبل از کشت ، شروع ساقه دهی و غنچه دهی کامل هر کدام به ترتیب ۵۰ ، 100 و 100 کیلوگرم در هکتار از کود اوره استفاده شود.
کودهای نیتروژنی توصیه کودی در کلزا
نیاز کودی کشت کلزا به ازت در هکتار ۱۰۰ تا ۴۸۰ کیلوگرم در هکتار اوره می‌باشد که باید برای کاهش هدر رفتن نیتروژن در سه نوبت ابتدایی یکی از ابتدای ساقه رفتن و قبل از محله گلدهی مصرف شود. برای کاهش هدر رفت کود نیتروژن می توان پس از آبیاری اول و به همراه با آبیاری دوم آنها را مصرف کرد. کود سرک نیتروژن در مرحله ابتدا ساقه رفتن به صورت سولفات آمونیوم بهتر است.
مقدار اوره مورد نیاز برای کشت کلزا با توجه به درصد کربن آلی خاک
مقدار اوره مورد نیاز برای کشت کلزا با توجه به درصد کربن آلی خاک تعیین می شود در خاکهای با درصد کربن آلی کمتر از 0.5 درصد مقدار ۴۰۰ کیلوگرم در هکتار ، در خاکهایی با درصد کربن آلی 0.5 تا 1 درصد مقدار اوره ۳۵۰ کیلوگرم و در خاکهای با درصد کربن آلی یک تا یک و نیم درصد مقدار ۲۵۰ کیلوگرم اوره در هکتار و در خاکهای با درصد کربن آلی بیشتر از یک و نیم درصد مقدار ۲۰۰ کیلوگرم کود اوره در هکتار مورد نیاز است.
مقدار توصیه مصرف کودهای فسفر در کشت کلزا
بیشترین نیاز کلزا به فسفر در مراحل اولیه رشد کلزا تا مرحله هشت هفته می باشد برای رشد اولیه سریع و رسیدن به مرحله ۶ تا ۸ برگی قبل از رسیدن سرمای زمستان همزمان با کشت مصرف شود. برای تعیین مقدار کود سوپر فسفات تریپل در گیاه کلزا با توجه به آزمون خاک به این صورت است:
در خاک هایی با مقدار فسفر کمتر از ۵ میلی گرم در کیلوگرم مقدار ۲۰۰ کیلوگرم کود سوپر فسفات تریپل ، در خاکهای با مقدار فسفره ۵ تا ۱۰ میلی گرم در کیلوگرم مقدار ۱۵۰ کیلوگرم سوپر فسفات تریپل ، در خاکهای با مقدار فسفر ۱۰ تا ۱۵ میلی گرم در کیلوگرم مقدار ۱۰۰ کیلوگرم سوپر فسفات تریپل و در خاکهای با فسفر بیش از ۱۵ میلیارد کیلو گرم مقدار سوپر فسفات تریپل توصیه می شود.
توصیه مصرف کود های پتاسیم در کشت کلزا
کلزا نسبت به سایر غلات نیاز بیشتری به عنصر پتاسیم دارد و جذب پتاسیم آن در مرحله رشد دانه ها بسیار زیاد است. علاوه بر این پتاسیم باعث مقاومت کلزا نسبت به تنش های زیستی و غیر زیستی مانند تنش خشکی و دما می شود.
مقدار کودهای پتاسیمی مقدار کود سولفات پتاسیم در زراعت کلزا با توجه به نتیجه آزمون خاک به این شرح است:
در خاکهای با مقدار پتاسیم کمتر از ۱۰۰ میلی گرم در کیلوگرم مقدار ۲۰۰ کیلوگرم سولفات پتاسیم ، در خاک هایی با مقدار پتاسیم بین ۱۰۰ تا ۱۵۰ میلی گرم در کیلوگرم مقدار ۱۵۰ کیلوگرم سولفات پتاسیم ، در خاکهای با مقدار پتاسیم ۱۵۰ تا ۲۰۰ میلی‌گرم بر کیلوگرم مقدار پتاسیم ۱۰۰ کیلوگرم و در خاکهای با مقدار پتاسیم بین ۲۰۰ تا ۲۲۰ میلی گرم در کیلوگرم مقدار سولفات پتاسیم ۵۰ کیلوگرم در هکتار مناسب می‌باشد.
مقدار کودهای گوگردی در کشت کلزا
مصرف کود های گوگردی در کلزا در صورتی که سولفات آمونیوم در دسترس باشد میتوان ۱۰۰ کیلوگرم در هکتار در مرحله اول و دوم جایگزین ۵۰ کیلوگرم کود اوره استفاده کرد و یا برای تامین گوگرد مورد نیاز می توان از گوگرد پودری یا گوگرد گرانوله بنتونیت دار در ترکیب با مواد آلی به صورت پیش از کشت استفاده کرد.
استفاده از کودهای میکرو در کلزا
بهترین روش استفاده از کودهای میکرو یا کم مصرف در کشت کلزا به صورت محلول پاشی با غلظت ۳ تا ۵ در هزار کول سولفات روی ، سولفات آهن و سولفات منگنز در دو مرحله ابتدایی بهار و قبل از گل است. همچنین میتوان برای بهبود کارایی محلول پاشی کودها از مایع ظرفشویی با غلظت ۲۰۰ میلی لیتر در هزار لیتر آب استفاده کرد.
آبیاری کلزا
مقدار نیاز آبی کلزا تقریباً مشابه گندم است البته با توجه به نوع واریته، خاک و آب و هوا تا حدودی متفاوت ولی به طور متوسط بین ۴۰۰ تا ۵۰۰ میلیمتر است. در شرایط آب و هوایی ایران انجام آبی ۲ تا ۳ مرتبه با مقدار آب کم باعث بهبود سبز شدن واستقرار بوته کلزا میشود.
پس از کشت فاصله بین آبیاری اول و دوم ۵ تا ۷ روز توصیه میشود که بسیار مهم است آبیاری سوم در پاییز بعد از سبز شدن و استقرار گیاه درصورت نیاز در مناطق خشک توصیه میشود.
بعد از مرحله روزتی 6 و ۸ برگی دوره آبیاری هر ۱۰ تا ۱۵ روز تا مرحله گلدهی و رشد کلزا مناسب است. حساس ترین مرحله کلزا مرحله گلدهی تا شروع مرحله خورجین دهی است که باید دوره آبیاری نسبت به دوران قبل کوتاه تر باشد و مقدار آب مصرفی افزایش پیدا کند.
نیاز آبیاری به صورت کلی در این مرحله بین ۱۰ و ۸ روز یکبار توصیه میشود و افزایش دور آبیاری در حدود ۱۰ تا ۱۵ روز یکبار باعث کاهش مقدار عملکرد می شود.
دستورالعمل فنی تولید کلزا در کشور نوشته امیرحسین شیرانی راد ، بهرام علیزاده داوود رودی علی اکبر کیوانیان ، سال ۱۳۹۹