یکی از مهمترین آفات گیاه استراتژیک و مهم گندم آفت سن گندم است که هر ساله خسارت زیادی به کشاورزان وارد میکند. سن بالغ به مزارع گندم و جو حمله میکند و هر ساله باعث سمپاشی های وسیع و گسترده در مزارع میشود. بیش از ده گونه سن زیان آور در غلات شناسایی شده است که از بین آنها سن معمولی گندم از اهمیت اقتصادی بسیاری برخوردار است و علاوه بر گندم و جو چاودار ذرت و انواع گیاهان خانواده گرامینه حمله میکند.
شکل شناسی آفت سن گندم
حشرات بالغ سن گندم معمولاً به طول ۱۱ تا ۱۳ میلیمتر و عرض ۶ تا ۸ میلیمتر بوده و بدن آنها بیضی شکل با سپرچه بزرگ که کاملاً شکم را می‌پوشاند تشکیل شده است. رنگ بدن سن گندم زرد تا قهوه ای کامل و حتی سیاه هم دیده شده است. تخم آفت سن کروی و به قطر تقریبی یک میلیمتر و رنگ سبز است و در دو ردیف هفت تایی روی یا زیر برگها گذاشته میشود.
آفت سن گندم دارای ۵ مرحله پورگی یا نوزادی است. در مرحله سن اول به رنگ سیاه و به صورت مجتمع بدون تغذیه در کف مزرعه دیده می شود. در مرحله سن دوم به رنگ کرم با لکه های آجری تیره و پوره های سن سوم و چهارم و پنجم زرد مایل به کرم هستند ولی از لحاظ اندازه بدن و سپرچه باهم تفاوت دارند.
نحوه خسارت سن گندم
سن گندم به اکثر قسمت های گیاه حمله میکند به ویژه جوانه مرکزی، برگها، ساقه، خوشه و دانه ها و با خرطوم خود از شیره گیاهی تغذیه میکند. خسارت حشرات کامل سن گندم به صورت کاهش کمیت و خسارت پوره ها و سن های نسل جدید به صورت کاهش کیفیت است. وقتی که سن مادر از کوه و حاشیه مزارع به مزرعه حمله میکند به بوته های جوان حمله کرده و از برگ های باریک آن تغذیه کرده و باعث زردی و سفیدی برگها و ساقه ها میشود بعدها به جوانه مرکزی و پنجه ها حمله کرده و جوانه مرکزی و پنجه های گندم خشک می‌شوند و تمام خوشه نورسیده سفید میشود و این خوشه ها چروکیده شده یا اصلاً دانه نمی‌دهند. تغذیه پور ها و سن های نسل جدید باعث میشود که دانه های نرم و لطیف لاغر و یا کم مغز و چروکیده و پوک و دانه های لاغر و کم ارزش تولید شوند.
حد قابل تحمل سن زدگی دانه های گندم ۲ درصد است دانه هایی که بیش از دو درصد دانه سن زده داشته باشند فاقد کیفیت نانوایی هستند. حشرات کامل سن گندم در نسل جدید خطرناک ترین مرحله از نظر خسارت وارد به دانه ها هستند. علاوه بر این محل وارد شدن خرطوم حشره به دانه های گندم به شکل یک نقطه تیره با هاله های گرد و رنگ پریده دیده میشود.
مراحل زندگی آفت سن گندم
این آفت یک نسل در سال دارد و مهاجر است. حشرات بالغ نسل جدید مزارع را در تابستان ترک کرده و برای زمستان گذرانی به حاشیه مزارع و کوهستان مهاجرت می‌کنند. سن گندم زمستان را به صورت حشره کامل در کوه ها و زیر بوته های گون و علف های هرز می‌گذراند و از اواخر زمستان و اوایل بهار مجددا برای تغذیه و تخمریزی به مزارع کوهپایه ای و مزارع دشت ها برمیگردد. سن مادر بعد از ریزش تخم هر ۳ تا ۵ روز یک دست تخم و در مجموع پنج تا هفت دست تخم گذاشته میشود. بعد از ۱۲ تا ۱۰ روز دمای ۲۰ درجه سانتیگراد سن های نسل یک تفریخ می شوند.
مرحله پورگی به طور متوسط ۲۰ تا ۲۵ روز و دوره زندگی حشره از تخم تا حشره بالغ نسل جدید بین ۴۰ تا ۴۵ روز زمان میبرد. شرایط نامساعد آب و هوایی ریزش، تغذیه جفت گیری سن مادر و رشد پوره ها را مختل میکند و باعث کاهش وزن سن ها میشود که این سن ها توان زمستان‌گذرانی کمتری خواهند داشت.
راه های کنترل آفت سن گندم
سن گندم در دسته آفات همگانی قرار می‌گیرد و بررسی جمعیت آن در فصل زمستان و ابتدای فصل به عهده وزارت جهاد می‌باشد. مبارزه بر اساس تراکم جمعیت آفت سن و با نظر کارشناسان در دو مرحله سن مادر و پوره 1 و 2 اجرا میشود.
با توجه به شرایط اقلیمی در مناطق گرمسیر از اواخر بهمن و در مناطق معتدل از اواسط اسفند اسفند به بعد بازدید و بررسی مزارع انجام شده و در صورت مشاهده ریزش سن های مادر به مزارع بعد از آمار برداری و شمارش سن های مادر با روش کادر اندازی اگر تراکم سن مادر بسته به دیمی یا آبی بودن مزرعه و میزان عملکرد بالا یا پایین تر از سه تن به حد خاصی برسد زمان انجام مبارزه و سم پاشی می باشد. در جدول زیر تعداد مجاز سن و تعداد شروع مبارزه با این آفت در مزارع گندم و جو با توجه به مقدار عملکرد بررسی شده است.
بهترین زمان مبارزه با سن گندم در مرحله پورگی در صورت رسیدن به نرم مبارزه در مرحله پوره سن ۱ و ۲ است. بهترین سموم برای مبارزه و کنترل آفت سن گندم دلتامترین به نسبت ۳۰۰ سی سی در هکتار. فنیتروتیون به نسبت یک لیتر در هکتار. سم کاراته زئون به نسبت ۷۵ سی در هکتار. هف لامبادا به نسبت ۱۵۰ سی سی در هکتار مورد توصیه می‌باشد.
نحوه نمونه برداری برای به دست آوردن جمعیت سن غلات
برآورد جمعیت سن غلات در مزرعه به وسیله تور و کادر صورت می‌گیرد برای مرحله سن مادری و پوره ها به ویژه پوره های سن یک و دو در تمامی ساعات روز میتوان از کادر یک در یک متر و یا نیم در نیم متر استفاده کرد به طوری که در قطعه حداکثر ۵ هکتاری به صورت ضربدری در هر قطر مزرعه ۱۰ کادر به صورت تصادفی میزنیم. در صورت استفاده از کادر نیم در نیم هر چهار کادر معادل یک متر مربع می باشد استفاده از کار در مرحله ۳ مادری الزامی است.