سیب زمینی یکی از منابع غذایی با ارزش است که دارای انواعی از ویتامین ها بوده و در سراسر جهان کشت می‌شود و چهارمین محصول کشاورزی پرمصرف بعد از گندم، برنج و ذرت است. بیش از ۹۰ جنس و ۳۰۰۰ تا ۴۰۰۰ گونه شناسایی شده است. ایران جایگاه سیزدهم جهانی در تولید سیب زمینی را دارد. منشا سیب زمینی آمریکای جنوبی کشورهای بولیوی یا پرو می‌باشد. سیب زمینی در قرن نوزدهم به تدریج در جهان معرفی و مصرف شد در کشور ما در دوران سلطنت قاجار وارد ایران شود.
ویژگی های گیاه شناسی سیب زمینی
سیب زمینی با نام علم Solanum tuberosum از خانواده سولاناسه است. گیاهی علفی و چند ساله می‌باشد قسمت های هوایی آن بر اثر سرمای زمستان خشک می‌شوند ولی غده ها می توانند داخل خاک باقی بمانند و در بهار سال بعد مجددا رشد کند. ولی از نظر کشاورزی به عنوان یک گیاه یکساله کاشته می‌شود. برگهای سیب زمینی مرکب و کرکدار و متناوب است. گل های سیب زمینی شبیه بادمجان هستند.
سیب زمینی دارای ساقه های زیر زمینی یا استون است که بعد از متورم شدن انتهای این استولونها غده هایی را به وجود می‌آورد که مصرف خوراکی دارند. سیب زمینی دارای ۳ نوع ساقه است. ساقه های غده های، ساقه های رونده زیرزمینی و ساقه هوایی.
بعد از تشکیل غده ها روی آنها فرورفتگی هایی دیده می شود که به آنها چشم می گویند. ارتفاع اندام هوایی سیب زمینی بین ۵۰ سانت تا ۱۵۰ سانتیمتر می‌باشد. و طول ساقه های خزنده آن بین ۵ تا ۵۰ سانتی متر است و عمق نفوذ ریشه های سیب زمینی تا ۵۰ تا ۱۰۰ سانتیمتری خاک است.
ارقام مختلف سیب زمینی
سیب زمینی ارقام زیادی دارد که از نظر ویژگی های گیاهی بازارپسندی، طول دوره رشد، درصد نشاسته و نوع کاربرد با هم متفاوت هستند. معمولاً پوست سیب زمینی در رنگ‌های زرد ، قهوه ای، صورتی قرمز و ارغوانی دیده می‌شود.
ارقام سیب زمینی محلی در ایران
رقم سیب زمینی پشندی
که یک رقم دیررس و دارای بوته های قوی و بزرگ و ریشه های انبوه است. سیب زمینی پشندی بسته به نوع خاک و خاک منطقه دارند که بیشتر در استان های تهران و البرز کاشته می‌شوند.
رقم سیب زمینی اسلامبولی
نژادی زودرس است و در مناطق جنوبی کشور به خصوص خوزستان و بلوچستان دیده می‌شود. دارای بوته های کوچک و ریشه های گسترده و غده های زیاد تعداد های زیاد و باریک و کشیده مخصوص نازک و صاف و سفید تا کرم رنگ است که بیشتر مصرف تازه خوری دارد قابلیت انبارداری آن کم است.
ارقام سیب زمینی خارجی
سیب زمینی آلفا
سیب زمینی آلفا که مبدا آن کشور هلند است رنگ گوشت زرد و رنگ پوست زرد مایل به خاکستری دارای غذاهای گرد بیضی و چشم های کم عمق است. یک رقم دیررس و با قابلیت انبارداری خوب عملکرد بالا است. نسبت به تنش های خشکی کم آبی گرما و آفات مقاوم است.
سیب زمینی کلیماکس
یک سیب زمینی نیمه زودرس است که دارای غده های درشت، پوست نازک، گوشتی به رنگ زرد کمرنگ است چشمک های آن متوسط و مواد خشک آن کم است و از عملکرد بالایی دارد و در برابر تنش خشکی مقاومت دارد.
سیب زمینی پوست قرمز
این نوع سیب زمینی پوست قرمز نازک دارند گوشتی به رنگ سفید تا زرد طلایی داشته دارند. پوست آنها دارای آنتوسیانین است برای مصرف تازه خوری استفاده می شود.
سیب زمینی شیرین
جز سیب زمینی های شیرین دارای بافت نرم است که بیشتر در پخت انواع کیک و دسر استفاده می‌شود. رنگ گوشت آن زرد نارنجی سفید و ارغوانی است و بیشتر در کشورهای مانند چین هندوستان یا مناطق آسیا و آفریقای شمالی کاشته و مصرف می شوند می‌شود.
رقم سیب زمینی ملی ساوالان
دارای دوره رشد ۱۳۰ روزه یکنواختی غده بالا طول استولون کوتاه، شکل غده ها گرد مناسب برای انواع چیپس
رقم سیب زمینی خاوران
میان رس دارای بوته های پابلند به فرم ایستاده یکنواخت عقده ها بالا طول استولون کوتاه رنگ گوشت زرد رنگ پوست زرد و خاکی و قابلیت استفاده در شکل غده ها تخم مرغی
رقم سیب زمینی کایزر
رقم سیب زمینی کایزر به خشکی مقاوم بوده نیمه دیر رسم، به شکل تخم مرغی کشیده اندازه غده ها بزرگ، رنگ پوست و گوشت زرد عملکرد بالا انبارمانی خوب و مصرف فرآوری و تازه خوری
رقم سیب زمینی آگریا
نیمه دیررس تخم مرغی کشیده بزرگ، رنگ پوست و گوشت زرد، انبارمانی بالا مناسب برای مصرف فرآوری و در چیپس مقاوم نسبت تنش های کم آبی حساس
رقم سیب زمینی اسپریت
این رقم نیمه دیر رس، شکل غده ها تخم مرغی و بزرگ، رنگ پوست و گوشت زرد، عملکرد بالا انبارمانی خوب مقاومت نسبت به تنش های کم آبی
رقم سیب زمینی هرمس
یکی از ارقام نیمه دیر رس است، به شکل گرد تخم مرغی بزرگ، رنگ پوست و گوشت زرد، عملکرد بالا، انبارمانی خوب ماده خشک بالا متناسب در این مصرف فرآوری چیپس
رقم سیب زمینی دراگا
این رقم رقم سیب زمینی دراگا نیمه زودرس شکل غده ها گرد و تخم مرغی، اندازه بزرگ، رنگ پوست زرد گوشت متمایل به سفید عملکرد بالا و ماندگاری خوب متناسب مصرف تازه خوری نسبت تنش های کم آبی هم متحمل
رقم سیب زمینی کن بک
رنگ پوست زرد گوشت سفید قابلیت انبارمانی خوب عملکرد بالا متناسب با مصرف چیپس و مکمل نسبت به تنش کم آبی
رقم سیب زمینی ساتینا
این رقم نیمه زودرس گرد غده های گرد بزرگ رنگ پوست و گوشت زرد عملکرد بالا و مناسب مصرف تازه خوری و متحمل نسبت به تنش های آبی است.
رقم سیب زمینی مارفونا
این رقم نیمه زودرس، دارای غده های گرد و تخم مرغی بزرگ، رنگ پوست زرد رنگ گوشت زرد کمرنگ، عملکرد بالا، انبارمانی متوسط، مناسب مصرف تازه خوری و نیمه متحمل نسبت به تنش کم آبی
خاک مناسب برای کشت سیب زمینی
خاک مناسب برای کشت سیب زمینی باید لومی شنی و دارای مواد آلی زهکشی خوب باشد، پوک و سبک بوده و دارای اسیدیته بین ۵.۶ دهم تا ۷ باشد. آستانه تحمل شوری سیب زمینی در خاک 2 دسی زیمنس بر متر است. خاک دارای ماده آلی کافی و به هیچ وجه نباید خاک ها سنگین باشد زیرا اگر تهویه کافی نداشته و به دلیل سرما و فشردگی غده رشد کافی را ندارد. سیب زمینی در دوره رشد و نمو به ۴۸۰ و ۷۲۰ میلی متر آب نیاز دارد.
آماده سازی زمین برای کشت سیب زمینی
عملیات شخم باید به نحوی انجام شود که خاک نفوذ پذیر فاقد کلوخ و سنگ های درشت باشد و ریشه ها به لایه های سخت برخورد نکنند. عمق شخم پاییزی برای سیب زمینی سی سانتی متر است و در بهار سال بعد یک شخم سبک و سطحی با استفاده از دیسک و سپس تسطیح با لولر انجام می‌شود.
کوددهی سیب زمینی قبل از کشت
سیب زمینی گیاهی است که نیاز به مواد غذایی زیادی دارد قبل از کاشت همزمان با شخم پاییزه حدود ۳۰ تن کود دامی پوسیده مصرف شود با استفاده از آزمون خاک مقدار کودهای شیمیایی لازم در هر یک هکتار محاسبه می شود. به صورت کلی در هر هکتار مقدار ۱۵۰ تا ۳۰۰ کیلوگرم سولفات آمونیوم یا مقدار ۷۰ تا ۲۰۰ کیلوگرم اوره که در فصل رشد و گرم شدن هوا به صورت تدریجی در مراحل مختلف باید به گیاه داده شود. مقدار ۳۰۰ تا ۵۵۰ کیلوگرم سوپر فسفات ساده یا ۱۰۰ تا ۲۰۰ کیلوگرم سوپرفسفات تریپل که در زمان شخم زدن به زمین هایی که از نظر ذخیره فرد ضعیف هستند باید داده شود. دی آمونیوم فسفات نیز می تواند به مقدار ۱۰۰ تا ۲۰۰ کیلوگرم در هکتار به همراه سایر کودها داده شود. کودهای قبل از کشت یا هنگام آن و به همراه مقداری از کودهای پتاس مانند سولفات پتاسیم به صورت نواری داده شود و نوبت دیگر سولفات پتاسیم در مراحل مختلف رشد تشکیل غده به گیاه داده شود.
بهترین نوع روش بهترین روش مصرف کودهای پیشکشتی در سیب زمینی استفاده از ماشین های کشاورزی است. کودها به شکل دو نوار در طرفین یا یک نوار در زیر خود قرار داده شود فاصله بین کودها و غده باید حداقل ۵ سانتیمتر باشد.
تاریخ کشت مناسب سیب زمینی
سیب زمینی محصول فصل خنک است و زمان بزرگ و حجیم شدن غده ها مهمترین مرحله رشد گیاه است و در اکثر مناطق معتدله در بهار یا اواخر زمستان کاشته می‌شود و هر چه زودتر کاشته شود نسبت به تنش های خشکی در تابستان مقاومت بیشتری پیدا می‌کند. نوع رقمی که انتخاب می‌کنید، زمان کاشت با توجه به طول فصل رشد باید مناسب باشد. برای مثال در ارقام زودرس حداقل به 60 تا 95 روز در ارقام نیمه زودرس به ۹۵ تا ۱۲۵ روز و در اقوام نیمه دیررس ۱۲۵ تا ۱۳۵ و در ارقام دیررس 135 تا ۱۴۵ روز و ارقام خیلی دیر رس به بیش از ۱۴۵ روز زمان نیاز دارد. در استان های سرد مانند اردبیل تاریخ کشت می تواند در اردیبهشت و خرداد ارقام مرسوم خاوران نیمه دوم اردیبهشت ماه و برای رقم ساوالان نیمه اول خرداد ماه مناسب است.
در مناطق گرمسیری با دوره زمستان ملایم مانند خوزستان در اواخر پاییز و اوایل زمستان یعنی حدود آذرماه تا نیمه اول دی ماه اقدام به کشت سیب زمینی می‌کنند و در بهار قبل از گرم شدن هوا داده‌ها را برداشت می‌کنند.
خواب غده های سیب زمینی معمولا بین ۲ تا ۶ ماه طول می‌کشد و غده ها قبل از کشت به اصطلاح باید دوره پیش جوانه زنی را طی کنند به این منظور حدود ۴ تا ۶ هفته قبل از کشت سیب زمینی کف انبار در محل تمیز حداکثر دو لایه روی هم قرار میدهند تا جوانه های سفید رنگ خارج شوند و طول جوانه ها به ۱۲ سانتیمتر برسد و در این دوره باید در معرض نور غیر مستقیم قرار بگیرد و دمای انبار حدود ۱۵ تا ۲۰ درجه سانتی گراد با رطوبت نسبی ۸۵ درصد باشد تا مناسب تشکیل مرحله پیش جوانه زنی باشد. در صورت درشت بودن غده های می‌توانید با استفاده از روش های بهداشتی آنها تقسیم کنید به طوری که هر قطعه بیش از ۴۰ گرم باشد و حداقل دو چشم داشته باشد به این منظور جلوگیری از گسترش بیماری ها چاقو ها باید مرتب استریل و ضدعفونی شوند و کاملاً تیز باشند. سیب زمینی های برش داده شده پس از آن به مدت یک هفته در درجه حرارت ۱۵ تا ۲۰ درجه سانتیگراد در دسته ۸۵ درصد قرار بگیرند تا بافت چوب پنبه آنها قبل از کشت و قرار گرفتن در خاک تشکیل شود.
فاصله کشت ردیف ها در کشت سیب زمینی حد اکثر یک و نیم متر و فاصله آنها از یکدیگر به حدود ۷ تا ۱۰ سانتی متر سانتی و عمق کشت ۳ تا ۵ سانتیمتر می‌باشد. البته در خاک های سرد و خیس عمق ۱۵ سانت و در خاک های گرم و خشک مناسب حدود ۱۰ سانت می‌باشد بعد از جوانه زدن و خارج شدن گیاه چه اقدام به خاک دهی پای بوته ها در زمان های متقابل هر یک ماه اقدام شود. در سال های اخیر علاقمندان به کشاورزی روش کاشت سیب زمینی در گلدان را در منزل بر روی پشت بام یا باغچه در گلدان هایی انجام می دهند که روش بسیار جالب و مفید برای تولید سیب زمینی در ابعاد کوچکتر است.
برنامه غذایی سیب زمینی در مراحل مختلف
کوددهی سیب زمینی در زمان قبل از کشت توضیح داده شد در مرحله کاشت بذر و آبیاری در مراحل ابتدایی جوانه زنی سیب زمینی از کودهای هیومیک اسید و فولیک اسید و کود آلی نوبل به صورت همراه با آبیاری استفاده می‌شود.
در مراحل مختلف خاک دهی با استفاده از کودهای ان پی کا 10-10-30 آبیاری شده با استفاده از کودهای 20-20-20 و آمینو اسید محلول پاشی انجام میدهند. همچنین استفاده از کودهای میکرو کامل به صورت محلول پاشی و آبیاری و محلول پاشی با کلسیم بر مراحل قبل از گلدهی انجام میدهند.
در مراحل قبل از گلدهی سیب زمینی استفاده از ان پی کا های ۱۲ ۱۲ ۳۶ و 40-10-10 کود میکرو کامل و هیومیک اسید توصیه می‌شود.
در زمان تورم غده ها آبیاری با کودهای پتاس بالا به همراه منیزیم، کود نیترات کلسیم، سیلیکات پتاسیم و اوره و فسفیت پتاسیم توصیه می‌شود.