اگر درختان میوه بدون دخالت انسان رشد کنند زودتر به سن باردهی می‌رسند ولی به دلیل رشد بی حد و حصر پر از شاخ و برگ شده و طول عمر اقتصادی آنها و تولید میوه آنها در کل کوتاه تر میشود. در نتیجه درختان برای رشد متعادل و تولید میوه با کیفیت و کمیت نیاز به هدایت و هرس و حذف برخی از شاخه ها به جهت کاهش رقابت و یا کمک به تابش نور به داخل تاج درختان برای بهبود فتوسنتز و غذاسازی و در نتیجه گلدهی و میوه دهی دارند.
از جمله اهداف هرس درختان میوه
با هرس کردن درختان و تنظیم اندازه تاج آنها مناسب با فضای باغ میتوان مسیر حرکت ادوات کشاورزی را هموار کرد و باعث ایجاد اسکلت و شاخه های محکم برای تحمل وزن میوه ها برف و یخ شد. هرس باعث حذف شاخه‌های خشک، مریض و آفت زده میشود برای افزایش نور به داخل تاج درخت و بهبود کیفیت رنگ میوه و تشکیل جوانه های گل شاخه های اضافه حذف میشود.
همچنین به جهت افزایش تهویه بین شاخه ها و تسهیل سم‌پاشی و محلول‌پاشی غذایی انجام هرس در باغات ضروری است. یکی از اطلاعات مهمی که باغداران باید در مورد هرس بدانند آشنایی آنها با اندام های رویشی و زایشی و عادت گلدهی درختان است در این مطلب با روش هرس عادت گلدهی درختان سیب آشنا می شویم.
اندام های رویشی و بارده درختان سیب
- شاخه
شاخه عضوی است که از تنه خارج میشود و مستقیماً روی تنه و محور اصلی درخت ایجاد میشود. شاخه های ثانویه روی آن رشد می‌کنند. شاخه مسئول افزایش ارتفاع درخت محور نامیده میشود و به هر شاخه از اطراف شاخه دیگری ظاهر می شود شاخه جانبی گفته می شود.
- میخچه یا دارد
دارد یا میخچه شاخه های کوچکی به اندازه چند میلیمتر تا چند سانتیمتر( یک تا یک و نیم سانتیمتر) که به یک جوانه چوب ختم می‌شوند و تحت شرایط مناسب می‌تواند به جوانه گل هم تبدیل شود.
- لامبودر یا اسپار
لامبورد یا اسپار شاخه های جانبی کوتاهی به اندازه دو تا دو نیم سانتی متر هستند که غالباً به جوانه گل منتهی می‌شوند. لامبوردها روی شاخه ها به طور طبیعی تشکیل شده در بعضی از ارقام میخچه میتوانند به لامبورد تبدیل شود.
- جوانه گل: پیج جوانه گل همان جوانه باز نشده گل است که در بهار به گل و سپس میوه تبدیل میشود.
- 5- جوانه چوب: جوانه چوب جوانه ای است که بعد از باز شدن تولید شاخه میکند.
- براندی ساده
شاخه کوچک و قابل انعطاف به طول ۳۰ سانتی متر است که به یک جوانه چوب منتهی می شود.
- برندی تاجدار
برندی تاجدار شاخه کوچک و قابل انعطاف به طول ۳۰ سانتی متر است که به یک جوانه گل ختم میشود.
- نرک ها
نرکها شاخه هایی هستند با رشد بسیار قوی که دارای جوانه گل و میوه نیستند و رشد زیاد آنها موجب تضعیف شاخه ها میشود. هرس شدید درختان مسن باعث تولید نرکهای زیادی میشود.
- بورس
قسمت متورم و گوشتی که در محل اتصال میوه به شاخه حامل میوه ایجاد میشود بورس گفته میشود روی بورس میتوان جوانه چوب ساده میخچه لامبورد و حتی براندی را در آن مشاهده کرد. پاجوش شاخه هایی هستند که از ریشه درخت و زیر زمین یا زیر پیوندگاه خارج می‌شوند.
تربیت درختان سیب
در سالهای ابتدایی کاشت نهال معمولاً تا سال سوم کشاورزان جوانه گل و میوه از روی درخت حذف می‌کنند تا تمام انرژی درخت صرف رشد رویشی و تولید شاخه‌های کافی برای تولید اقتصادی میوه در سالهای بعدی شود. به این منظور در سال های ابتدایی کشاورزان باید سعی کنند که تنه و شاخه های اصلی مناسب و قوی روی درخت ایجاد و تربیت کنند و سعی کنند. درخت در سالهای ابتدایی رشد رویشی کافی داشته باشد به این منظور استفاده از کودهای نیتروژنی و کودهای محرک رشد در سالهای ابتدایی توصیه میشود.
در انتخاب شاخه‌های اصلی باید زاویه اتصال شاخه ها به تنه و محور درخت توجه شود جاهایی که زاویه اتصال آنها کمتر از ۴۵ درجه باشد ضعیف بوده و ممکن است به دلیل وزن میوه یا برف یا یخ شکسته شود. زاویه بین شاخه و تنه یا محور درخت بین ۴۵ تا ۶۰ درجه مطلوب است. هر اندازه زاویه اتصال به قائمه نزدیکتر باشد تمایل شاخه به رشد رویشی شاخه کمتر و در مقابل پربارتر میشود. درختانی مانند سیب و گلابی شاخه هایی که دارای زاویه تند هستند باید به روش های مکانیکی اقدام باز کردن آنها کرد به شیوه های مختلف میتوان زاویه بین شاخه ها را باز کرد.
در مراحل ابتدایی رشد شاخه ها زمانی که ۱۰ تا ۱۵ سانتی متر هستند میتوان با زدن گیره های لباس به درون زاویه اتصال شاخه به روی تنه به راحتی زاویه اتصال را زیادتر کرد. همچنین می توان در مراحل جلوتر با بستن یک وزنه به نخ و آویزان کردن آن از شاخه تا حدودی اقدام به باز کردن زاویه بین شاخه و تنه اصلی کرد.
درختانی که سال های زیاد مورد هرس قرار نگرفتند دارای تعادل بین تاج و ریشه هستند اگر بعد از چند سال اقدام به هرس سنگین شود این تعادل به هم خورده و درخت شروع به تولید شاخه های جدید زیاد میکند در نتیجه در سال های بعد از تولید میوه کمتر شده و رشد رویشی شدید میشود.
بنابراین نباید هرس شدید بعد از چند سال به صورت ناگهانی انجام داد برای این منظور هرس را در طی چند سال به تدریج باید انجام داد. در سالهای اول کاشت باید نسبت به انتخاب شاخه های اصلی و مناسب اقدام کرد در زمان هرس هم باید به نحوی برش زد که محل برش حداقل ۲ تا ۳ میلیمتر از جوانه فاصله داشته باشد و شیب برش هم در جهت مخالف جوانه باشد.
هرس سرزنی در شاخه های جوان باعث ایجاد رشد رویشی کمتر و تشکیل زودتر میوه ها میشود ولی در شاخه های مسن تر سرزنی باعث روش رویشی شدیدتر در و تأخیر در باردهی می شود.
هرس باردهی درختان سیب
برای تبدیل هر چه بیشتر جوانه های چوب یا جوانه های رویشی به جوانه های زایشی و جوانه های گل انجام میشود. در درختان سیب میوه ها روی لامبوردها یا برندی های تاج دار تشکیل میشود. به همین دلیل جوانه های گل درختان سیب روی شاخه‌های ۲ ساله و بیشتر هستند بنابراین باید درخت را هرس سبک تر انجام دهیم زیرا هرس شدید یا سنگین موجب رشد تعداد زیاد شاخه های بی بار یا نرک در طول فصل رشد می شود.
هرس در درختان سیب پایه های بذری باید شامل تنک کردن قسمت های متراکم و حذف شاخه های ضعیف و نازک و خشک و بیمار آفت زده و غیر بارور شود. در سال پنجم بعد از کاشت پایه های بذری سیب و گلابی درختان هنوز افزایش حجم ندارند ولی افزایش حجم درخت باعث تولید میوه و محصول روند وجود داشته باشد.
تشکیل میوه به طور طبیعی در قسمتهای مسن‌تر درختان روی شاخه های ۲ ساله و بالاتر تولید می‌شوند ولی به وسیله هرس زمستانه و تابستانه میتوان تعداد آنها را بیشتر کرد. هرس زمستانه شاخه های جانبی جوان از بالای جوانه های چهارم غالباً منجر به تولید یک یا دو شاخساره در نزدیکی جوانه نزدیک به محل برش شده و جوانه های زیرین در طول تابستان تبدیل به سیخ های بارور می‌شوند. جوان های زایشی از نظر اندازه و شکل گنبدی شکل هستند و قابل تمایز با جوانه های چوب و تیز هستند.
بعد از هرس جوانه های گل به طور کامل تشکیل شده در زمستان همان سال 1-2 شاخساره رشد کرده از بالای دومین سیخک باید قطع شود. در این حالت سیخک ها در مجاورت شاخه اصلی ایجاد می‌شوند. این نحوه تربیت 3 سال طول می‌کشد. برای این کار در سال اول شاخه را از بالای جوانه سوم حذف کرده در سال دوم پایین ترین جوان تبدیل به میخچه میشود و دومین جوانه به برندی ساده و جوانه سوم به شاخه تبدیل میشود. در سال سوم میخچه تبدیل لامبورد شده و برندی ساده به برنده تاج دار تبدیل میشود در این سال شاخه از بالای برندی تاجدار حذف می شود.
هرس و زدن بخش های بالای درختان منجر به ایجاد واکنش شدید میشود بنابراین باغداران باید از هرس سرزنی در قسمتهای بالای درخت خودداری کنند در غیر این صورت تولید شاخه های زیاد به حالت جارو ایجاد میشود که باعث ایجاد سایه اندازی و کاهش محصول میشود.
گاهی در درختان مسن تولید سیخک و نقاط باردهنده بیش از حد است که در این صورت میوه تولیدی ریز و بدون کیفیت است بنابراین لازم است هر چند سال یکبار تعدادی از آنها را تنک کرد. از طرف دیگر با توجه به اینکه اسپرها یا لامبوردها ۳ تا ۴ سال میتوانند میوه بدهند بنابراین بهتر است هر چند سال یکبار تعدادی از آنها را حذف کنیم.
نکات فنی و بهداشتی قبل از عملیات هرس
هرس درختان یک مهارت فنی است و نیاز به رعایت همه اصول حرفه‌ای است.
قبل از اجرای هرس وسایلی که قرار است مورد استفاده قرار بگیرند را با آب ژاول یا وایتکس با غلظت ۲۰ درصد ضدعفونی کنید.
محلی از درخت که قرار قطع شود تمیز نموده و در حد امکان با قارچکش ضدعفونی کنید.
از اره و قیچی تیز استفاده شود هیچ گاه از داس و تبر برای هرس استفاده نکنید.
شاخه های بریده شده در صورت داشتن آلودگی های قارچی از سطح باغ جمع آوری و سوزانده شود.
لوازم و ادوات هرس بعد از هر بار استفاده تمیز و روغن کاری شوند.
درختان هرس شده تا چند ماه نیاز به بازدید و حذف نرک های اضافی و آبیاری و کوددهی دارند.
همچنین بلافاصله بعد از هرس اقدام به پوشاندن محل بریده شده با چسب باغبانی و قارچ کش کنید تا از تبخیر و خشک شدن جلوگیری شود.
همچین هرس در زمان های مناسب آن در زمان خواب درختان از اواسط پاییز تا چند هفته قبل از تورم جوانه ها انجام شود.
منبع
دستورالعمل هرس باردهی درختان سیب/ قاسم حسنی ، حسین عزیزی نشر آموزش کشاورزی سال ۱۳۹۹